સમાવેશક શિક્ષણના સિદ્ધાંતો

"ઉચ્ચ શિક્ષણમાં સમાવેશી શિક્ષા અને અધ્યાપન એ અર્થપૂર્ણ, સુસંગત અને બપાને સુગમ છે તેવા શિક્ષણમાં વિદ્યાર્થીઓને સામેલ કરવા માટે અધ્યાપનશાસ્ત્ર, અભ્યાસક્રમ અને આકારણીની રચના અને વિતરણની રીતોનો સંદર્ભ આપે છે. તે વિવિધતાના સ્રોત તરીકે વ્યક્તિગત અને વ્યક્તિગત તફાવતના દૃષ્ટિકોણને સ્વીકારે છે જે અન્યના જીવન અને અધ્યયનની સમૃદ્ધિ કરી શકે છે."

 Christine Hockings (2010) 

સંશોધનો બતાવે છે કે વિદ્યાર્થીઓ અને શિક્ષકો, વર્ગખંડો અને સમુદાયો માટે સમાવેશી શિક્ષણ કાર્ય કરે છે. નાના ફેરફારો મોટા પરિવર્તનો તરફ દોરી જાય છે, જે વર્ગખંડ અને શાળા પ્રણાલીમાં એક નવી લહેર લાવી શકે છે. જે કે, સમાવેશનની જુદી - જુદી સમજૂતીઓનો અર્થ એ છે કે કેટલાક શિક્ષકો નવી પહેલને અમલમાં મૂકવા માટે સંઘર્ષ કરતા હોય છે. 

સમાવેશન એટલે યોગ્ય પર્યાવરજ્ઞ પ્રદાન કરવું અને સંસ્કૃતિને પ્રોત્સાહન આપવું. જેમાં પૃષ્ઠભૂમિ, ઓળખ અથવા અન્ય સામાજિક લાક્ષણિકતાઓને ધ્યાનમાં લીધા વિના દરેકનું મૂલ્ય અને આદર વધે તેમજ સફળ થવા માટે સખત મહેનત કરવાની સમાન તક પ્રાપ્ત થાય. અધ્યયન અને અધ્યાપનના અભ્યાસક્રમમાં આયોજન કરવાની જરૂર છે. જે અધ્યાપન વ્યવહારમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે. સમાવેશી અધ્યયન, સમાવેશી અધ્યાપન અને સમાવેશી આકારણીને ટેકો આપવા માટે નીચે આપેલા સિદ્ધાંતોને વિકસાવવામાં આવ્યા છે. જેને વિસ્તારપૂર્વક સમજીએ. 

સુગમતાનો સિદ્ધાંત 

 Flaxible Learning for Open Education (FLOE) સમાવેશી રચનાને વ્યાખ્યાયિત કરે છે કે, "આ એક એવી રચના છે જે ક્ષમતા, ભાષા, સંસ્કૃતિ, જાતિ, વય અને માનવ તફાવતના અન્ય સ્વરૂપોના સંદર્ભમાં માનવ વિવિધતાની સંપૂર્ણ શ્રેણીને ધ્યાનમાં લે છે." વિકલાંગતા એ ઉપયોગકર્તા અને પ્રણાલી અથવા પર્યાવરણની જરૂરિયાતો અને પસંદગીઓ વચ્ચે મેળ સંપાદિત કરતી નથી. તેથી, સુગમતા એ દરેક વ્યક્તિની જરૂરિયાતો અને પસંદગીઓના સમાયોજન માટે પ્રણાલી અથવા પર્યાવરાની ક્ષમતા છે. 

સુગમા (Accessibility) માં મહત્તમ પહોંચ પ્રાપ્ત કરવા માટે રચનાત્મક પ્રણાલીનો સમાવેશ થાય છે. સમાવેશન એટલે દરેકને શક્ય હોય ત્યાં સુધી સમાન પહોંચ અને તકો ઉપલબ્ધ કરાવવાના છે. શિક્ષણમાં સુગમતા એટલે તે અવરોધોને ઘટાડવા અને તેને દૂર કરવાનો સમાવેશ કરે છે, જે નીચેના ઘટકોમાં જોવા મળે છેઃ 

• પરંપરાગત અને ડિજિટલ શૈક્ષણિક સામગ્રીઓ;
• અધ્યાપન અને અધ્યયનની પ્રવૃત્તિઓ; 
• ક્સોટીઓ, આકારણીઓ અને મૂલ્યાંકનો. 

વિકલાંગતાનું સામાજિક પ્રતિમાન સૂચવે છે કે સમાજ અથવા વાતાવરણ વ્યક્તિને વિકલાંગ બનાવે છે નહિ કે તેમની ક્ષતિ અથવા તફાવતને કારણે તે વ્યક્તિ વિકલાંગ બને છે. ઉદાહરણ તરીકે, વિડીયો ઉપર કેપ્શન ન આપવું એ ઘોંઘાટવાળા વાતાવરણમાં જોતા કોઈપણને ગેરલાભ કરશે, પરંતુ કેપ્શનનો અભાવ શ્રવણમંદો અને સાંભળવામાં મુશ્કેલી હોય તેવા વ્યક્તિઓને દરેક સમયે ગેરલાભ આપે છે. 

સુગમતા એ કોઈપન્ન એવા બિનજરૂરી અવરોધોની રચના કરવા વિશે જણાવે છે જે વ્યક્તિને રોજિંદા જીવનની પ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લેવાનું મુશ્કેલ બનાવે છે. વર્ષ 2018 માં રજૂ કરવામાં આવેલા નિયમોનો અર્થ એ છે કે જાહેર ક્ષેત્રની સંસ્થાઓએ સુગમતાના કેટલાક માપદંડોને પૂરા પાડવા એ કાનૂની જરૂરિયાત છે. 

સુગમ્ય સંસ્થા તે છે જે: 

• બધા વિદ્યાર્થીઓ માટે સ્વતંત્રતા આપે 
• ઉત્પાદકતા વધારે 
• આધારનો ખર્ચ ઘટાડે 
• સામેલગીરી, જાળવણી અને સિદ્ધિમાં સુધારો કરે. 

સાચી સુગમતાનું નિર્માણ કરતી વખતે કેટલાંક પરિબળોને ધ્યાનમાં લેવા જોઈએ. જે નીચેની વ્યાખ્યાઓમાં સમાવિષ્ટ છે, પરંતુ મર્યાદિત નથી

• સુગમ્ય જગ્યાઓઃ ખાતરી કરો કે દરેક વર્ગખંડ કે જેની જરૂરિયાત હોઈ (વિશ્રામખંડ સહિત) તે વ્હીલચેર અને હલનચલનના સાધનોનો ઉપયોગ કરનારા વિદ્યાર્થીઓ દ્વારા સુગમ્ય કે સુલભ હોય. અન્ય હલન - ચલનના મુદ્દાઓ પણ ધ્યાનમાં લો (દા.ત. ઢાળવાળી જગ્યાનો ઢોળાવ, બેસવાની સુગમતા, ગંતવ્ય સ્થળથી પાર્કિંગનું અંતર, ભારે દ૨વાજા, વગેરે). 
• પ્રારૂપઃ ઉપયોગ માટે દૃશ્ય અને બિન - દશ્ય એમ બંને વસ્તુઓ ઉપલબ્ધ હોવી જોઈએ. 
• ઇન્ટરપ્રીટેશનઃ ખાસ કરીને કોઈ કાર્યક્રમમાં શ્રવણમંદ વ્યક્તિઓ અને વિદ્યાર્થીઓ માટે ભારતીય સાંકેતિક ભાષા ( Indian Sign Language ) માં ઇન્ટરપ્રીટેશન અને communication Access Realtime Translation (CART) કેપ્શનિંગ ઉપલબ્ધ હોવું જોઈએ. જેનું પૂર્વ આયોજન કરવું જરૂરી છે."  
• ભાષાઃ ક્ષમતાની ધારણાઓ પર ચાલતી ભાષાને ટાળો, જેમ કે “મારે દરેકને હવે ઊભા રાખવાની જરૂર છે. તેના બદલે, “જો તમે સક્ષમ હો, તો કૃપા કરીને મારી સાથે ઊભા રહો” એવી ભાષાનો પ્રયાસ કરો. 
• લાઇટિંગઃ અમુક પ્રકારના પ્રકાશ કેટલીક વિકલાંગતાઓને ઉત્તેજીત કરી શકે છે (જેમ કે આંચકીનો વિકાર). તેથી ફ્લોરોસન્ટ લાઇટિંગ, સ્ટ્રોબ લાઇટ્સ અને ફ્લેશ ફોટાઓનો ઉપયોગ ટાળવો મહત્વપૂર્ણ છે. 
• વિશ્રામખંડોઃ એવા વિશ્રામખંડો હોવા જોઈએ જે ભૌતિક દૃષ્ટીએ સુલભ અને જાતિ (Gender) આધારિત યોગ્ય હોય. તો જ વિકલાંગતા ધરાવતી વ્યક્તિઓ તેનો સુગમ રીતે ઉપયોગ કરી શકે. 
• અલગ જગ્યાઓઃ સંવેદનાત્મક આવશ્યકતાઓવાળા વ્યક્તિઓ માટે શાંત સ્થાનની સુગમતા એ સમાવેશનનું એક મહત્વપૂર્ણ સ્વરૂપ છે. 

• પરિવહનઃ પેરાટ્રાન્સિટ અથવા અન્ય સેવાઓ માટે ગોઠવણ કરવાની જરૂર પડી શકે. જો પરિવહન પ્રદાન કરી શકાતું નહોય, તો વિડીયોના વિકલ્પો પ્રદાન કરી ઘરે જ અધ્યાપન આપવું વધુ મહત્વપૂર્ણ છે. 

• લેખિત સામગ્રીઃ તે મહત્વપૂર્ણ છે કે બધી લેખિત સામગ્રી સુલભ કે સુગમ સ્વરૂપમાં પ્રદાન કરવામાં આવે.

જો કે આ સૂચિ વ્યાપક છે, તે સુગમતાની ખાતરી કરવા માટેની વ્યૂહરચનાને આવરી લેતી નથી. એવું બહું ઓછા સમય માટે બનશે કે સુગમતા એકદમ સંપૂર્ણ સ્વરૂપે હોય, તેથી તમામ સંભવિત અવરોધો વિશે પારદર્શિતા રાખવી અને નવી સુગમતાની આવશ્યક્તાઓને ધ્યાન પર લાવવામાં આવે ત્યારે લવચિક રહેવું મહત્વપૂર્ણ છે.

સમતાનો સિદ્ધાંત 

વિદ્યાર્થીઓ જે શિક્ષણની ગુણવત્તા મેળવે છે તે તેમના જીવનની ગુણવત્તાના વર્ષોથી સીધી જ જોડાય છે. ખાસ કરીને પ્રારંભિક શિક્ષણમાં બાળકના ભાવિને આકાર આપવાની શક્તિ હોય છે અને તેમના માટે વધુ સંસાધનો ઉપલબ્ધ છે, તે વધુ સારું છે. આ કારણોસર, શિક્ષકોએ નાની ઉંમરના વિદ્યાર્થીઓને શાળામાં સફળતા મેળવવામાં વચ્ચે આવતા કોઈપણ અવરોધોને દૂર કરવાં એ મહત્વનું છે. 

તે માટેની ચાવી એ સમતા છે. સમતા એટલે ગરીબી અથવા મર્યાદિત પરિવહન જેવા સંભવિત અવરોધોને સંબોધતા વિદ્યાર્થીઓને વ્યક્તિગત ટેકો આપવાનો અર્થ. Greg Worrell (2016) પોતાના સંશોધનમાં એવું તારણ આપે છે કે 97% શિક્ષકો સહમત છે કે સમતા મહત્વપૂર્ણ છે, પરંતુ ઘણા શિક્ષકો પોતાના વર્ગખંડોમાં તેના માટે કેવી રીતે શ્રેષ્ઠ કાર્ય કરવું તે જાણતા નથી. પરંતુ એકવાર શિક્ષકો શાળાઓમાં સમતાને પ્રોત્સાહન આપવા માટેની યોગ્ય વ્યૂહરચનાઓ શીખી જાય, પછી તેઓ ખાતરી કરી શકે છે કે દરેક વિદ્યાર્થી તેમની ક્ષમતા સુધી પહોંચવા માટે તૈયાર છે. 

વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન (WHO) એ વ્યાખ્યા આપતા જણાવે છે કે "સામાજિક સમતા (Social Equity) એટલે લોકોના જૂથોમાં ટાળી શકાય તેવા અથવા ઉપચારાત્મક તફાવતોની ગેરહાજરી." સમતા  સામે સમાનતાને પ્રાધાન્ય આપતી શાળાઓ તેમના વિદ્યાર્થીઓની જરૂરિયાતોને અનુરૂપ છે અને તેમના વિશિષ્ટ પડકારોને દૂર કરવા સંસાધનો પ્રદાન કરે છે.

   ટૂંકમાં સમતા એટલે... 

અનુરૂપ છે અને તેમના 

• અનુકૂલનશીલ. 
• વ્યક્તિ - કેન્દ્રિત. 
• વાજબી.

રેસ મેટર્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ કહે છે કે, “સમતા હાંસલ કરવાનો માર્ગ દરેક સાથે સમાન રીતે વર્તે તો તે પૂર્ણ થશે નહીં. પરંતુ દરેકની સાથે સમાનરૂપે અથવા તેમના સંજોગો પ્રમાણે ન્યાયપૂર્વક વર્તન કરીને સમતા પ્રાપ્ત થશે.” સમતા એ વધુ વિચારશીલ છે અને જયારે તે સખત મહેનત કરે છે, ત્યારે તે નુકશાનને દૂર કરવામાં વધુ સારી છે. જ્યારે સમાનતા એક પ્રશંસનીય લક્ષ્ય છે, જે વધુ અસરકારક પરિણામ માટે શાળાના લક્ષ્યને સમતા તરફ બદલવાનો પ્રયાસ કરે છે. 

સ્કોલેસ્ટિક ટીચર્સ અને પ્રિન્સિપલ્સના અહેવાલ મુજબ શાળાઓમાં સમતા માટેના અવરોધો નીચે મુજબ છેઃ 

• પારિવારિક સંકટ. 
• માનસિક સ્વાસ્થ્યના પ્રશ્નો. 
• આરોગ્ય સંભાળનો અભાવ. 
• ભૂખ્યા શાળા આવવું. 
• બેધર અથવા અસ્થાયી આશ્રયમાં રહેવું. 
• હજી અંગ્રેજી ભાષા શીખી રહ્યા હોય તે. 

તમારા વર્ગખંડમાં સમતાને અવરોધતાં પડકારોને ઓળખવાં અને તેનું નિરાકરણ લાવવું એ પ્રથમ પગથિયું છે. કોઈપણ મુદ્દાઓનું વિશ્લેષણ કરવાનો પ્રયાસ કરો કે જે તમારા વિદ્યાર્થીઓને શાળામાં સફળ થવામાં અવરોધરૂપ બની રહ્યા છે. કદાચ તમે ઓછી આવક ધરાવતા સમુદાયમાં અથવા તમારા વિદ્યાર્થીઓમાંથી કોઈ વિદ્યાર્થી અંગ્રેજી ભાષા શીખનાર છે તેને ભણાવશો. વિદ્યાર્થીઓની વ્યક્તિગત આવશ્યક્તાઓનું મૂલ્યાંકન કરીને તમે તેમને શૈક્ષણિક સિદ્ધિ માટે જરૂરી સહાય પૂરી પાડો તો તમે સમતાની ખૂબ નજીક છો. 

સારાંશ સ્વરૂપે શિક્ષણમાં સમતા ઉપર ધ્યાનકેન્દ્રિત કરવાના કેટલાક ફાયદા છે. જેને નીચે મુજબ જોઈએઃ 

• પરીક્ષામાં ઉચ્ચ ગુણાંકન 
• સારું સ્વાસ્થ્ય  
• મજબૂત સામાજિક વાતાવરણ 
• લાંબું જીવન 

આર્થિક વૃદ્ધિ 

સમતા અને સમાનતા વચ્ચેના તફાવતને જાણવું એ સમાવેશી વર્ગખંડ બનાવવાનું પ્રથમ પગથિયું છે, જ્યાં દરેક બાળક સફ્ળ થઈ શકે છે. ત્યાંથી, શિક્ષકો સંઘર્ષ કરતા વિદ્યાર્થીઓને અવરોધતા પડકારોને સારી રીતે નિવારવા માટેના પગલા લઈ શકે છે.  

તમારા વર્ગખંડમાં સમતાને પ્રોત્સાહન આપવા અને દરેક વિદ્યાર્થીને સફળ થવા માટે નીચેની પાંચ ટીપ્સ ધ્યાનમાં રાખોઃ 

• યાદ રાખો કે દરેક બાળક વિવિધતા ભરેલું હોય છે અને તેની જરૂરિયાતો અનન્ય હોય છે. વિદ્યાર્થીઓ જે પડકારોનો સામનો કરે છે તેનું મૂલ્યાંકન કરો અને જો જરૂરી હોય તો ટેકો અથવા સંસાધનો પ્રદાન કરો. 
• તમારા વર્ગખંડનું વાતાવરણ એવું બનાવો કે જ્યાં દરેક વિદ્યાર્થીને એવું લાગે કે તેને કોઈ સાંભળે છે અને સમજે છે. તેમને અયોગ્યતા સામે બોલવા માટે પ્રોત્સાહિત કરો અને જો તેઓ ઘરે અથવા વર્ગખંડમાં કોઈ મુશ્કેલીઓનો સામનો કરી રહ્યા છે તો તે બધું તમને જણાવે. 
• સમતા સાથે સંકળાયેલા પડકારોને દૂર કરવા માટે માતા - પિતાની સામેલગીરી એ ખાસ કરીને મદદ કરનારી રીત છે. માતા - પિતા સાથે મુક્ત પ્રત્યાયન કરો અને તેમને તેમના બાળકના શિક્ષણમાં શામેલ કરવા માટે સ્વયંસેવક અથવા શાળાના કાર્યક્રમોમાં ભાગ લેવા પ્રોત્સાહિત કરો. 
• શાળાના રાભ્યો માટે શાળામાં સમતા પ્રશિક્ષણ પ્રદાન કરો કે જેથી શિક્ષકો જાણે કે સામાન્ય અવરોધોને કેવી રીતે હલ કરવો જોઈએ. 
• વિવિધતા અને સમાવેશનની પ્રવૃત્તિઓ તેમજ તમારી શાળાના અભ્યાસક્રમમાં પૂર્વગ્રહ સામેના પાઠો ઉમેરો. જેથી દરેક વિદ્યાર્થીને એવું લાગે કે બધું તેમના માટે છે. 

સુસંગતતાનો સિદ્ધાંત 

સુસંગતતા એટલે... 

• જે કંઇ કરવામાં આવી રહ્યું છે અથવા જે કહેવામાં આવ્યું છે તેના માટે તે કેટલું યોગ્ય છે.
• જે થઈ રહ્યું છે અથવા જેની વાત કરવામાં આવી રહી છે તેની સંબંધિતતા કે ઉપયોગિતાનું પ્રમાણ. 
• ઉપયોગકર્તાની જરૂરિયાતોને સંતોષતી સામગ્રીને પુનર્માપ્ત કરવાની ક્ષમતા. 
• સુસંગતતા એ એક વિષયને બીજા વિષય સાથે જોડવામાં આવે તેવી સંકલ્પના છે કે જે પ્રથમ વિષયને ધ્યાનમાં લેતી વખતે બીજા વિષયને ધ્યાનમાં લેવા માટે ઉપયોગી બનાવે છે. 

સમાવેશી શિક્ષણ એ છે કે નિયમિત વર્ગખંડોમાં વિદ્યાર્થીઓને શક્ય તેટલી હદ સુધી બિન - વિકલાંગ વિઘાર્થીઓ સાથે ભણાવવું; આવા બાળકોને ઓર્થોપેડિક, બૌદ્ધિક, ભાવનાત્મક, દૃશ્ય મુશ્કેલીઓ અથવા શ્રવણ સાથે સંકળાયેલ વિકલાંગતા હોઈ શકે છે. સમાવેશી શિક્ષણ એ વિશિષ્ટ વિદ્યાર્થીઓની વસ્તીના તે વર્ગ સાથે સારી રીતે કામગીરી બજાવી શકે છે જેની વિકલાંગતા વર્ગખંડની ગોઠવણી સાથે સુસંગત છે અને ખાસ કરીને વિદ્યાર્થીઓને શાળા પછીના જીવન માટે સામાજિક રીતે વધુ સારી રીતે તૈયાર કરવા માટે હોય, જે વિકલાંગતા ધરાવતા વ્યક્તિઓની વધુ સમજણ મેળવવા માટે શાળાના અન્ય વિદ્યાર્થીઓને પણ મદદ કરી શકે છે. 

સુસંગતતાને સંદર્ભે ઓઝોજી (2010) એ નીચેના લક્ષ્યોને સૂચિબદ્ધ કર્યાઃ 

• વિવિધ અધ્યયનની જરૂરિયાતો ધરાવતા વિદ્યાર્થીઓ માટે શિક્ષણ પ્રદાન કરવું. 
• વિદ્યાર્થીઓને શાળા સમુદાયના સક્રિય સભ્ય બનાવવા અને પછી તેમને સામાજિક યોગ્યતા પ્રાપ્ત કરાવવી. 
• એક સહાયક શાળા સમુદાય બનાવવો કે જે શિક્ષણ અને ભાગીદારીમાં અવરોધોને ઓળખવા અને ઘટાડવામાં સક્ષમ બને. 
• વધુ વિદ્યાર્થીઓને ખૂબ સારી રીતે શિક્ષિત કરવા. 
• સફળ શિક્ષા અને સામાજિક અનુભવની ખાતરી કરાવવી. 
• અત્યાર સુધી બહિષ્કૃત રાખવામાં આવેલા અને એકાંતમાં રહેલા બાળકોને સશક્તિકરણ આપવું. 
• વિદ્યાર્થીઓને તેમની શ્રેષ્ઠ ક્ષમતાઓ માટે મુખ્ય પ્રવાહના શિક્ષણમાં ભાગ લેવા માટે સક્ષમ બનાવવાં.
• વિવિધ જરૂરિયાતોને પ્રતિસાદ આપી શકે તેવી સમાવેશી શાળાઓ નિર્માણ કરવા. 
• વિદ્યાર્થીના શિક્ષણના પરિણામોમાં સુધારણા સુનિશ્ચિત કરવા. 
• વિવિધતાને સમજવા માટે નમૂનારૂપ એકમના વિકાસ કરવા. 

શિક્ષકોએ જાણવું જોઇએ કે બાળકો તેમના માતાપિતા અને શિક્ષકો બંનેનું અનુકરણ કરીને નોંધપાત્ર શીખે છે. શિક્ષકોએ તેના વિદ્યાર્થીઓની વ્યક્તિગત જરૂરિયાતો જાણવી જોઈએ જેવી કે, તેની પોશાક પહેરવાની રીત, તે શું ખાય શું પીવે છે, તેની અનૌપચારિક ચર્ચાઓ અને તે સમાજ અને વિદ્યાર્થી સાથેના અન્ય લોકો સાથે કેવી રીતે સંબંધ ધરાવે છે. તેના શારીરિક, ભાવનાત્મક, નૈતિક, માનસિક અને આર્થિક વિકાસ પર સકારાત્મક અથવા નકારાત્મક અસર પડે છે. વિદ્યાર્થીઓ જ્ઞાતથી અજ્ઞાત તરફ, સરળથી જટિલ તરફ, મૂર્તથી અમૂર્ત તરફ, સામાન્યથી વિશિષ્ટ તરફ અને પ્રાયોગિકથી સૈદ્ધાંતિક તરફ શીખે છે. વર્ગખંડમાં વિવિધ શિક્ષણની જરૂરિયાતો માટે કલ્પનાશીલ રૂપે હાજરી આપવા માટે. સમગ્ર વિશ્વમાં, વિશિષ્ટ જરૂરિયાતો ધરાવતા વિદ્યાર્થીઓના કુલ શૈક્ષણિક વિકાસ માટે તેની સુસંગતતાને કારણે સમાવેશી શિક્ષણના વિકાસ તરફ એક નવું વલણ છે. વિકલાંગ વિદ્યાર્થીઓને સમાવેશી શિક્ષણનું લક્ષ્ય છે. 

સહભાગિતાનો સિદ્ધાંત

 બાળકના અધિકારોના સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સંમેલન (UNCRC) અને વિકલાંગ વ્યક્તિઓના અધિકારોના સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંમેલન (UNCRPD) એ વિક્લાંગતા પરાવતા વિદ્યાર્થીઓના મૂળભૂત માનવાધિકારને માન્યતા આપે છે, જેમાં તેમની વય, લિંગ, જાતિ, ગરીબી અથવા ક્ષતિને ધ્યાનમાં લીધા વગર તેમના આરોગ્યની સંભાળ, શિક્ષણ, સામાજિક સુરક્ષા અને સમુદાયની સહભાગિતાના અધિકારોનો સમાવે થાય છે. દુર્ભાગ્યવશ, વિકલાંગતા ધરાવતા ઘણા વિદ્યાર્થીઓ ભેદભાવ, અપ્રાપ્યત સમાવે અથવા જોગવાઈના અભાવને કારણે શાળા, રોજગાર, આરોગ્ય સંભાળ અન્ય સેવાઓથી બહિષ્કૃત રાખવામાં આવ્યા છે. 

આ તમામ મૂળભૂત માનવાધિકારોને ધ્યાનમાં રાખીને સમાવેશન છે. સહભાગિતાના સિદ્ધાંતો છે. સંપૂર્ણ અને અસરકારકસમાવેશન અને સહભાગિતાનો અર્થ એ છે કે સમાજ વિકલાંગ બાળકો સહિતના તમામ વ્યક્તિઓને જીવનના તમામ પાસાઓમાં સંપૂર્ણ રીતે ભાગ લેવા સક્ષમ બનાવવા માટે સંગઠિત છે. સરળ શબ્દોમાં કહીએ તો, સમાવેશન એટલે અવરોધોને દૂર કરવાં. સમાવેશન વિકલાંગ બાળકોને તમામ પ્રવૃત્તિઓમાં અન્ય બાળકોની જેમ સમાન રીતે ભાગ લેવા અને સમાજના મૂલ્યવાન સભ્યો તરીકે સ્વીકારે છે. 

સમાવેશન એ વિકલાંગતા ધરાવતા બાળકોની સહભાગિતાને સમર્થન આપે છે. સહભાગિતામાં વિક્લાંગ વ્યક્તિ કે બાળકને કોઈપણ નિર્ણય લેવાની પ્રક્રિયામાં તેમની અર્થપૂર્ણ ભાગીદારી, તેમના અભિપ્રાયને વાચા આપવાની તક, તેમના અભીપ્રાયને સાંભળવાની તક અને ભાગીદારી મર્યાદિત હોય ત્યારે તેમના અધિકારની હિમાયત કરવાની સંભાવના સમાવિષ્ટ છે. 

સમાવેશી શિક્ષણમાં સહભાગિતાને કારણે થતા કેટલાંક ફાયદાઓને જોઈએ. 

• વિકલાંગતા ધરાવતા વિદ્યાર્થીઓને તેમના અધિકારો પ્રાપ્ત કરવાની, તેમની ક્ષમતાને પૂર્ણ કરવાની, તેમના આત્મવિશ્વાસ, સ્વ - ઓળખ અને સંબંધોને સુધારવાની તક પ્રાપ્ત થાય છે. 
• સમાવેશી સમાજો બધાની સુધારણા માટે આદર, વિશ્વાસ અને સહકારને પ્રોત્સાહન આપે છે. 
• બાળકો અને તેમના પરિવારો સક્રિય નિર્ણય લેનારા બને છે તેમજ તેમની જરૂરિયાતો અને ચિંતાઓ વધુ અસરકારક અને સ્પષ્ટ બને છે. જે વધુ અસરકારક ઉકેલો માટે તક આપે છે. 
• બાળકો એક બીજા પાસેથી શીખે છે. મુખ્ય પ્રવાહની પ્રવૃત્તિઓમાં વિકલાંગ બાળકોને શામેલ કરીને, તેઓને અન્યના અનુભવોથી શીખવાની તક મળે છે. 

સમાવેશી શિક્ષણ સહભાગિતાના સિદ્ધાંત પર આધારિત છે. સમાવેશી તમાં તમામ બાળકોને સામાન્ય શૈક્ષણિક વ્યવસ્થામાં શામેલ કરવામાં આવે નાં તેઓ કોઈપણ ભેદભાવ વિના એક સાથે શીખી શકે છે. તે વિકલાંગતા ના વિદ્યાર્થીઓને સમાનરૂપે સક્રિય ભાગીદારીની તકો પ્રદાન કરે છે. આમ, નશી શિક્ષણ અધ્યયન - અધ્યાપન પ્રક્રિયામાં બધા બાળકો અથવા પુખ્તવયનાની ભાગીદારીને પ્રોત્સાહન આપે છે. 

સશક્તિકરણનો સિદ્ધાંત

"સશક્તિકરણ એ એક એવી પ્રક્રિયા છે કે જેના દ્વારા વ્યક્તિઓ અને જૂથો સામર્થ્ય પ્રાપ્ત કરે છે, સંસાધનોની સુગમતા પ્રાપ્ત કરે છે અને તેમના પોતાના જીવન પર નિયંત્રણ કરી શકે છે. આમ કરવાથી, તેઓ તેમની ઉચ્ચતમ વ્યક્તિગત અને સામૂહિક આકાંક્ષાઓ અને લક્ષ્યો પ્રાપ્ત કરવાની ક્ષમતા પ્રાપ્ત કરે છે." (Robbins, Chatterjee, & Canda, 1998).

 સામાજિક - વૈજ્ઞાનિકો, સ્ત્રીઓ, અમુક વંશીય વસ્તીસમૂહ અને વિકલાંગ વ્યક્તિઓ સહિતના વ્યક્તિઓના ચોક્કસ જૂથોમાં શક્તિહિનતાની લાગણીઓનો પ્રતિકાર કરવાના સાધન તરીકે સશક્તિકરણ સિદ્ધાંતને જુએ છે (Conger & Kanungo, 1988).

સશક્તિકરણ એ “પસંદગી, પ્રભાવ અને નિયંત્રણનું એક સ્તર છે જે માનસિક સ્વાસ્થ્ય સેવાઓનો ઉપયોગ કરનારાઓ તેમના જીવનની ઘટનાઓ ઉપર ઉપયોગ કરી શકે છે.” (World Health Organisations)

 સશક્તિકરણ નીચે દ્વારા વિકસિત કરી શકાય છેઃ 

• આદરને પાત્ર હોવા. 
• એક સંબંધ સ્થાપવો કે જયાં વ્યક્તિને તેમની લાગણીઓ અને તેઓ શું ઇચ્છે છે તે અંગે સ્વતંત્ર રીતે ચર્ચા કરવાની તક આપવામાં આવે. 
• શક્તિ અને ક્ષમતાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું. 
• નિર્ણય લેવામાં સહાયક અને પ્રોત્સાહક બનવું. 
• કોઈ વ્યક્તિ પોતાના જીવન વિશે નિર્ણયો લેતા હોય તો તે માટે આદર આપવો. 

જાતિ, લિંગ, દરજ્જો અને વિકલાંગતાને ધ્યાનમાં લીધા વિના બાળકો ગુણવત્તાયુક્ત શિક્ષણ મેળવી શકે તેની ખાતરી કરવા માટેવિશ્વના તમામ બાળકોને વિવિધ કાયદા દ્વારા સુરક્ષિત કરવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત, વિશ્વભરના મોટાભાગના દેશો શિક્ષણને મૂળભૂત માનવ અધિકાર તરીકે ગણે છે. તેથી, બાળકો તેમની અસમર્થતાને ધ્યાનમાં લીધા વિના ગુસવત્તાયુક્ત શિક્ષણ માટે હકદાર છે. વિકલાંગ બાળકોને ગુણવત્તાયુક્ત શિક્ષણના તેમના મૂળભૂત અધિકારની સાથે ભેદભાવ કરવો ન જોઇએ. 

શિક્ષણને ઘણીવાર સફળતાની ચાવી તેમજ સમાજ માટેના સશક્તિકરણના સાધન તરીકે ગણવામાં આવે છે તેમજ શિક્ષણની સમાન સુગમતા સુનિશ્ચિત કરવા માટે તે બધા બાળકો માટે સુલભ હોવું જોઈએ, પરિણામે ટકાઉ સમુદાયનો વિકાસ થાય છે. જો કે, આ દુઃખદ વાસ્તવિકતા છે કે મોટાભાગના બાળકો કે જેમણે શિક્ષણની સુગમતા નકારી છે તે વિકલાંગતા ધરાવતા બાળકો છે. આ વિક્લાંગતાઓને શારીરિક, માનસિક, શાનાત્મક, બૌદ્ધિક, વિકાસલક્ષી વિકૃતિઓ અથવા સંવેદના સંબંધી ખામીઓ તરીકે વર્ગીકૃત કરી શકાય છે. 

સમાવેશી શિક્ષણમાં વિકલાંગ વિદ્યાર્થીઓના સશક્તિકરણ માટે શિક્ષકોએ નીચે મુજબની ટીપ્સ અપનાવવી જોઈએ. 

• વિકલાંગતા ધરાવતા વિદ્યાર્થીઓને પસંદગીઓ માટે ઘણા વિકલ્પો આપવા જોઈએ અને તેમાંથી તેમને પસંદગી કરવાની સ્વતંત્રતા પણ આપવી જોઈએ. 
• વિકલાંગતા ધરાવતા વિદ્યાર્થીઓને અધ્યયન - અધ્યાપન પ્રક્રિયાના એક ભાગ તરીકે સાંભળો. જેથી તેમને પોતાના અસ્તિત્વનો ખ્યાલ આવે. 
• વિદ્યાર્થીઓને જૂધની સાથે સ્વતંત્ર રીતે પણ કાર્ય કરવા આપો. ભલે તેઓ તેમાં ભૂલ કરે. જેથી વિદ્યાર્થીઓ કાર્ય કરવાની કુશળતાની સાથે તેમાં રહેલ જોખમનો અનુભવ કરે અને તેમાંથી બહાર નીકળવાનો માર્ગ શોધવાની ક્ષમતા પ્રાપ્ત કરે. 
• દરેક વિદ્યાર્થીને સપના જોવાની ક્ષમતા અને તક આપો. જેથી તેઓ પોતાના મનપસંદ કાર્ય કે કારકિર્દી માટે યોગ્ય આયોજન કરી શકે. 
• વિકલાંગ વિદ્યાર્થીઓના શારીરિક અને માનસિક સ્વાસ્થ્ય, સંતુલન અને મજબૂતાઈ માટે હળવી અને કરી શકે તેવી કસરતો, યોગાસનો અને પ્રાણાયામ કરાવવા જોઈએ. 
• સકારાત્મકતા એ ક્ષમતા પ્રાપ્ત કરવાનું પ્રેરકબળ છે. જેથી શિક્ષકોએ પોતાના વર્ગખંડના બધા વિદ્યાર્થીઓને સકારાત્મક વાતાવરણ આપવું જોઈએ. તેમની સાથે શિક્ષકો અને વર્ગખંડના અન્ય વિદ્યાર્થીઓએ સકારાત્મક વ્યવહાર કરવો જોઈએ. 

સમાવેશી શિક્ષણના અન્ય સિદ્ધાંતો 

 સમાવેશી શિક્ષણના અન્ય સિદ્ધાંતો નીચે મુજબ જોઈએ. 

1. વિદ્યાર્થીની વિવિધતાને ઓળખો અને સ્વીકારોઃ 

સમાવેશનનો અર્થ કોઈપણ સમૂહમાં વિદ્યાર્થીઓની વિવિધતાના સ્વરૂપને સમજાવ્યા વિના તેને સમસ્યાજનક સમજવા નહીં, પરંતુ પોતે એક સમૃદ્ધ શૈક્ષણિક સંસાધન છે તેમ સમજવું. 

2. સુગમ અને ઉપયોગ યોગ્ય અધ્યયન સંસાધનો અને પર્યાવરણ પ્રદાન કરોઃ 

બધી શિક્ષગ્ન સામગ્રી, અધ્યયનની પ્રવૃત્તિઓ અને અધ્યયનનાં સ્થાનો બધા વિદ્યાર્થીઓ દ્વારા સુગમ અને ઉપયોગી હોવા જોઈએ. જેથી કોઈ વિદ્યાર્થી શિક્ષણથી વંચિત ન રહે. 

 3. અધ્યયનના અનુભવોની રચના લવચીક બનાવોઃ સમાવેશી શિક્ષણ વિદ્યાર્થીઓને સક્ષમ કરવા માટે બહુવિધ અને લવચીક (Flexible) રીતે જ્ઞાન મેળવવા અને નિપુાતા વિકસાવવા માટે રચાયેલ અભ્યાસક્રમ પર આધારિત છે. તેથી શાળાએ પોતાના વિદ્યાર્થીઓ માટે અધ્યયનના અનુભવો આપવા તેમાં લવિચકતા જાળવવી જરૂરી છે.

4. અભ્યાસક્રમમાં વિવિધતાને ધ્યાને લોઃ 

અધ્યયન અને અધ્યાપનના સંસાધનો અને પ્રવૃત્તિઓ વિશાળ સમુદાયની વિવિધતાને પ્રતિબિંબિત કરવી જોઈએ. તેથી સમાવેશી શિક્ષણનો અભ્યાસક્રમ બનાવતી વખતે વિદ્યાર્થીઓની વિવિધતા (Diversity) ને ધ્યાને લેવી જોઈએ. 

5. જ્ઞાન અને કૌશલ્યો મજબૂત બને તે માટે માળખાની રચના કરોઃ 

અધ્યયન અને અધ્યાપનની પ્રવૃત્તિઓ અને સંસાધનોએ વિદ્યાર્થીઓની આવશ્યક જરૂરીયાતોની આવડતનો વિકાસ કરવો જોઈએ. તેથી અધ્યયન અને અધ્યાપનની પ્રવૃત્તિઓ અને સંશાધનોના માળખાની રચના યોગ્ય રીતે થવી જોઈએ. 

6. અધ્યેતાઓનો સમુદાય બનાવોઃ 

શાળા અને વર્ગખંડના બધા વિદ્યાર્થીઓનું શાળાના તમામ શિક્ષકો અને અન્ય કર્મચારીઓ દ્વારા સ્વાગત અને સન્માન કરીને જીવંત રનધ્યયનનાં સમુદાયની રચના કરવી જોઈએ. કારણ કે જયારે વર્ગખંડના પ્રત્યેક વિદ્યાર્થીનું સ્વાગત, સન્માન અને સ્વીકાર થશે ત્યારે જ ખરા અર્થમાં સમાવેશી શિક્ષણ સફળ બનશે. 

7. અસરકારક રીતે પ્રતિસાદ આપોઃ 

અસરકારક પ્રતિસાદ એ વિદ્યાર્થીઓના કાર્ય ૫૨ રચનાત્મક, વ્યક્તિગત, ચોક્કસ, સચોટ, માપદંડ - સંદર્ભિત ટિપ્પણી પ્રદાન કરે છે. જેના દ્વારા વિદ્યાર્થીઓ પોતાની ક્ષમતા અને મર્યાદાને ઓળખી શકે છે તથા તેઓને યોગ્ય પ્રોત્સાહન પણ મળે છે. 

8. મહાવરાનું ચિંતન અને મૂલ્યાંકન કરોઃ 

ચિંતનાત્મક મહાવરો એ શિક્ષકોને તે ઓળખવામાં મદદ કરે છે કે જ્યાં કેટલાક વિદ્યાર્થીઓને વંચિત રાખવા અથવા બહિષ્કૃત રાખવાની સંભાવનાને સમજવા તેમજ તે માટે યોગ્ય વ્યૂહરચના અમલમાં મૂકવા ઉપયોગી બને છે.